Liberdade e república na retórica do “pré-humanismo” italiano: um estudo sobre as obras do notário Albertano de Brescia (1195- 1251) e do dominicano Remígio dei Girolami (1247-1319)

Autores

  • Felipe Augusto Ribeiro

DOI:

https://doi.org/10.28998/rchvl7n14.2016.0007

Resumo

O artigo versa sobre os conteúdos da retórica praticada pelos italianos entre os séculos XIII e XIV. O problema que investiga é a maneira como os italianos trataram, através dessa arte, as ideias de liberdade e de república. Partindo da tese de Quentin Skinner sobre a existência de um “pré-humanismo”, o texto analisa os sermões e tratados produzidos pelos retóricos Albertano de Brescia (1195-1251) e Remígio dei Girolami (1247- 1319), no intuito de verificar como os ideais supracitados aparecem em seus discursos. O objetivo do texto é tentar esclarecer os possíveis significados dessas ideias nas referidas obras, relacionando-as aos seus contextos de enunciação.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Referências

Fontes

ALBERTANO DE BRESCIA. Liber consolationis et consolii. In: Albertani Brixiensis Liber consolationis et consilii, ex quo hausta est fabula gallica de Melibeo et Prudentia, quam, anglice redditam et The Tale of Melibe inscriptam, Galfridus Chaucer inter Canterbury tales recepit. Editado por Thor Sundby. Londres: [s.n.], 1884. Disponível em:

<https://archive.org/details/albertanibrixien00albe>. Acesso em: 14 set 2015. [Disponível também na Latin Library:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.liberconsol.shtml>. Acesso em: 14 set 2015].

ALBERTANO DE BRESCIA. Ars loquendi et tacendi. In: In: Albertani Brixiensis Liber consolationis et consilii, ex quo hausta est fabula gallica de Melibeo et Prudentia, quam, anglice redditam et The Tale of Melibe inscriptam, Galfridus Chaucer inter Canterbury tales recepit. Editado por Thor Sundby. Londres: [s.n.], 1873. Disponível em:

<https://archive.org/details/albertanibrixien00albe>. Acesso em: 14 set 2015. [Disponível também na Latin Library:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.arsloquendi.shtml>. Acesso em: 14 set 2015].

ALBERTANO DE BRESCIA. De amore et dilectione Dei. Editado por Sharon Hiltz Romino e disponibilizado por Angus Graham. 1980. Disponível em:

<http://freespace.virgin.net/angus.graham/Albertano.htm>. Acesso em: 14 set 2015. [Disponível também na Latin Library:<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus.html>. Acesso em: 14 set 2015].

ALBERTANO DE BRESCIA. Sermo ianuensis. In: Sermone inedito di Albertano giudice di Brescia. Editado por Luigi Francesco Fè d’Ostiani em 1984. Brescia: Favoni, 1994. Disponível na Latin Library em:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.sermo.shtml>. Acesso em: 14 set 2015.

ALBERTANO DE BRESCIA. Sermo I. Editado por Gregory W. Ahlquist. 1997a. In: Latin Library. Disponível em:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.sermo1.shtml>. Acesso em: 14 set 2015.

ALBERTANO DE BRESCIA. Sermo II. Editado por Gregory W. Ahlquist. 1997b. In: Latin Library. Disponível em:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.sermo2.shtml>. Acesso em: 14 set 2015.

ALBERTANO DE BRESCIA. Sermo III. Editado por Gregory W. Ahlquist. 1997c. In: Latin Library. Disponível em:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.sermo3.shtml>. Acesso em: 14 set 2015.

ALBERTANO DE BRESCIA. Sermo IV. Editado por Gregory W. Ahlquist. 1997d. In: Latin Library. Disponível em:

<http://www.thelatinlibrary.com/albertanus/albertanus.sermo4.shtml>. Acesso em: 14 set 2015.

REMÍGIO DEI GIROLAMI. De bono communi. Editado por Emilio Panella. 1985a. Disponível em: <http://www.smn.it/emiliopanella/remigio2/8500.htm>. Acesso em: 14 set 2015.

REMÍGIO DEI GIROLAMI. De bono pacis. Editado por Emilio Panella. 1985b. Disponível em:

<http://www.smn.it/emiliopanella/remigio2/8500.htm>. Acesso em: 14 set 2015.

REMÍGIO DEI GIROLAMI. Sermones de pace. Editado por Emilio Panella. 1985c. Disponível em:

<http://www.smn.it/emiliopanella/remigio2/8500.htm>. Acesso em: 14 set 2015.

Bibliografia

ABULAFIA, David. Frederick II: a medieval emperor. Nova Iorque/Oxford: Oxford University Press, 1988.

ARTIFONI, Enrico. Corporazioni e società di “popolo”: un problema della politica comunale nel secolo XIII. Quaderni storici. Nuova serie. 74. Ano XXV. n. 2. [S.l.: s.n.], ago 1990. Disponível em:

<https://www.academia.edu/384742/Corporazioni_e_societ%C3%A0_di_popolo_un_problema_della_politica_comunale_nel_secolo_XIII>. Acesso em: 8 set 2015.

ARTIFONI, Enrico. Sapientia Salomonis: une forme de présentation du savoir rhétorique chez les dictatores italiens (prèmiere moitié du XIIIe siècle). In: DESSÌ, Rosa Maria & LAUWERS, Michel (orgs.). La parole du prédicateur (Ve-XVe siècle). Collection du Centre d’Études Médiévales de Nice. v. 1. Nice: [s.n.], 1997. Disponível em:

<https://www.academia.edu/384745/Sapientia_Salomonis._Une_forme_de_pr%C3%A9sentation_du_savoir_rh%C3%A9torique_chez_les_dictatores_italiens_premi%C3%A8re_moiti%C3%A9_du_XIIIe_si%C3%A8cle_>. Acesso em: 8 set 2015.

ARTIFONI, Enrico. L'éloquence politique dans les cités communales (XIIIe siècle). In: HEULLANTDONAT, Isabelle (org.). Cultures italiennes (XIIe-XVe siècle). Paris: Les Éditions du CERF, 2000. Disponível em:

<https://www.academia.edu/5225503/L_%C3%A9loquence_politique_dans_le_cit%C3%A9s_communales_XIIIe_si%C3%A8cle_>. Acesso em: 8 set 2015.

ARTIFONI, Enrico. Boncompagno da Signa, i maestri di rettorica e le città comunali nella prima metà del Duecento. In: BALDINI, M. Il pensiero e l'opera di Boncompagno da Signa. Signa: [s.l.], 2002. Disponível em: <http://rm.univr.it/biblioteca/scaffale/Bibliografie/BiblioArtifoni.htm>.

Acesso em: 24 ago 2015.

ARTIFONI, Enrico. I governi di “popolo” e le istituzioni comunali nella seconda metà del secolo XIII. Reti Medievali Rivista. IV. Florença: Firenze University Press, 2003. Disponível em:

<http://rm.univr.it/rivista/dwnl/Artifoni.pdf>. Acesso em: 9 set 2015.

ARTIFONI, Enrico. Prudenza del consigliare: l'educazione del cittadino nel Liber consolationis et consilii di Albertano da Brescia (1246). In: CASAGRANDE, Carla; CRISCIANI, Chiara; VECCHIO, Silvana (orgs.). Consilium: teorie e pratiche del consigliare nella cultura medievale. Florença: SISMEL / Edizioni del Gallluzzo, 2004. Disponível em:

<https://www.academia.edu/2048384/Prudenza_del_consigliare._L_educazione_del_cittadino_nel_Liber_consolationis_et_consilii_di_Albertano_da_Brescia_1246_>. Acesso em: 8 set 2015.

CASAGRANDE, Carla. Comune italiano. In: Federico II. Enciclopedia Fridericiana. v. I. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana, 2005. Disponível em: <http://www.treccani.it/enciclopedia/comuneitaliano_(Federiciana)/>.

Acesso em: 8 set 2015.

CASAGRANDE, Carla. Segreti e amicizie nell’educazione civile dell’età dei comuni. In: Micrologus: natura, scienze e società medievali. Il segreto. XIV. Florença: SISMEL / Edizioni del Galluzzo, 2006.

Disponível em:<https://www.academia.edu/2048389/Segreti_e_amicizie_nell_educazione_civile_dell_et%C3%A0_dei_comuni>. Acesso em: 8 set 2015.

CASAGRANDE, Carla. Notes sur les équipes des podestats et sur la circulation de modèles culturels dans l’Italie du XIIIe siècle. In: SOCIETÉ DES HISTORIENS MÉDIÉVISTES DE L’ENSEIGNEMENT SUPÉRIEUR PUBLIC. Des sociétés en mouvement: migrations et mobilité au Moyen Âge. XLe Congrès de la SHMESP (Nice, 4-7 juin 2009). Histoire

Ancienne et Médiévale – 104. Paris: Sorbonne, 2010. Disponível em:

<https://www.academia.edu/2050742/Notes_sur_les_%C3%A9quipes_des_podestats_et_sur_la_circulation_de_mod%C3%A8les_culturels_dans_l_Italie_du_XIIIe_si%C3%A8cle>. Acesso em: 8 set 2015.

DES HISTORIENS MÉDIÉVISTES DE L’ENSEIGNEMENT SUPÉRIEUR PUBLIC. Il silenzio efficace nella rettorica laica del Duecento italiano. In: Micrologus: natura, scienze e società medievali. Il silenzio. XVIII. Florença: Edizioni del Galluzzo, 2010. Disponível em:

<https://www.academia.edu/2048394/Il_silenzio_efficace_nella_retorica_laica_del_Duecent o_italiano>. Acesso em: 9 set 2015.

DES HISTORIENS MÉDIÉVISTES DE L’ENSEIGNEMENT SUPÉRIEUR PUBLIC. L'oratoria politica comunale e i "laici rudes et modice literati". In: DARTMANN, Christoph; SCHARFF, Thomas; WEBER, Christoph Friedrich (orgs.). Zwischen pragmatik und performanz: dimensionen mittelalterlicher schriftkultur. Turnhout: Brepols, 2011.

Disponível em:

<https://www.academia.edu/2048395/L_oratoria_politica_comunale_e_i_laici_rudes_et_modice_literati_>. Acesso em: 8 set 2015.

BIGNOTTO, Newton. O silêncio do tirano. Revista USP. 37. São Paulo: março/maio 1998. Disponível em: <http://www.usp.br/revistausp/37/13-newton.pdf>. Acesso em: 14 set 2015.

BIGNOTTO, Newton. O Humanismo e a linguagem política do Renascimento: o uso das Pratiche como fonte para o estudo da formação do pensamento político moderno. Caderno CRH. v. 25. n. spe 02. Salvador, 2012.

CAPITANI, Ovidio. Girolami, Remigio dei. In: Enciclopedia Dantesca. 1970. Disponível em: <http://www.treccani.it/enciclopedia/remigio-dei-girolami_(Enciclopedia-Dantesca)/>. Acesso em: 13 set 2015.

EVANGELISTI, Paolo. I pauperes Christi e i linguaggi dominativi: i francescani come protagonisti della costruzione della testualità politica e dell’organizzazione del consenso nel bassomedioevo (Gilbert de Tournai, Paolino da Venezia, Francesc Eiximenis). In: La propaganda politica nel Basso Medioevo. Atti del XXXVIII Convegno storico Internazionale.

Todi, 14-17 ottobre 2001. Espoleto: 2002.

FINZI, Claudio. La formazione dello stato patrizio: la vita civile e religiosa. Scritti storicopolitici. In: Storia di Venezia. Cap. III. [S.l.: s.n.], 1997. Disponível em:

<http://www.treccani.it/enciclopedia/la-formazione-dello-stato-patrizio-la-vita-civile-ereligiosa-scritti-storico-politici_%28Storia-di Venezia%29/>. Acesso em: 6 jul 2013.

GENTILI, Sonia. Girolami, Remigio de’. In: Dizionario Biografico degli Italiani. v. 56. 2001. Disponível em: <http://www.treccani.it/enciclopedia/remigio-degirolami_%28Dizionario-Biografico%29/>. Acesso em: 13 set 2015.

GILLI, Patrick. Cidades e sociedades urbanas na Itália medieval (séculos XII-XIV). Campinas: UNICAMP / Belo Horizonte: UFMG, 2011.

GUERRINI, Paolo. Albertano da Brescia. In: Dizionario Biografico degli Italiani. v. 1. Disponível na Enciclopedia Treccani, em: <http://www.treccani.it/enciclopedia/albertanodabrescia_%28Dizionario-Biografico%29/>. Acesso em: 1 jun 2015. [S.l.: s.n.], 1960.

MEIER, Christian. Política e graça. Brasília: UnB, 1997.

MONTEVERDI, Angelo. Albertano da Brescia. In: Enciclopedia Italiana. 1929. Disponível na Enciclopedia Treccani, em: <http://www.treccani.it/enciclopedia/albertano-dabrescia_(Enciclopedia-Italiana)/>. Acesso em: 14 set 2015.

RUST, Leandro Duarte. “Colunas vivas de São Pedro”: concílios, temporalidades e reforma na história institucional do papado medieval (1046-1215). Tese apresentada ao Programa de

Pós-Graduação em História da Universidade Federal Fluminense como requisito parcial para a obtenção do grau de Doutor. Área de concentração: História Social. Setor temático de História Medieval. Niterói: 2010. Disponível em:

<http://www.historia.uff.br/stricto/td/1208.pdf>. Acesso em: 11 nov 2015.

SCHIRM, Letícia Dias. Estudo da tirania medieval como uma cultura política: possibilidades? Atas XVIII Encontro Regional da ANPUH/MG. 24 a 27 de julho de 2012a. Mariana, MG.

Disponível em:<http://www.encontro2012.mg.anpuh.org/resources/anais/24/1340765432_ARQUIVO_TiraniaComoCulturaPolitica-possibilidades LeticiaDiasSchirm.pdf>. Acesso em: 14 set 2015.

SCHIRM, Letícia Dias. Regimine civitatis: apontamentos sobre o regimen no tardo-medievo. Atas do Primeiro Encontro de Pesquisa em História da UFMG. 23 a 25 de maio de 2012b. Disponível em:

<https://pt.scribd.com/doc/158441329/Anais-Eletronicos-EPHIS-Vol-2>. Acesso em: 1 set 2015.

SCHIRM, Letícia Dias. Omnem e iurisdictio: comentários de Bartolus da Sassoferrato (1314-1357) sobre Dominium. Dissertação (Mestrado em História), Universidade Federal de Minas Gerais, Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas. Belo Horizonte, 2011. Disponível em:<http://www.bibliotecadigital.ufmg.br/dspace/bitstream/handle/1843/BUOS8LXJEV/omnemeiurisdictio_coment_riosdebartolusdasassoferrato___1314_1357_sobredominium.pdf?sequence=1>. Acesso em: 14 set 2015.

SKINNER, Quentin. The origins of the Renaissance. In: The foundations of modern political thought. Volume one: the Renaissance. Cambridge: Cambridge University Press, 2002 [Primeira edição: 1978].

SCHIRM, Letícia Dias. As origens da Renascença. In: As fundações do pensamento político moderno. Tradução de Renato Janine Ribeiro e Laura Teixeira Motta. São Paulo: Companhia das Letras, 1996.

SCHIRM, Letícia Dias. Machiavelli’s Discorsi and the pre-humanist origins of republican ideas. In: BOCK,

Gisela; SKINNER, Quentin; VIROLI, Maurizio (orgs.). Machiavelli and Republicanism. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.

STOCCHI, Manlio Pastore. Albertano da Brescia. In: Enciclopedia Dantesca. 1970. Disponível na Enciclopedia Treccani, em: <http://www.treccani.it/enciclopedia/albertano-dabrescia_(Enciclopedia-Dantesca)/>. Acesso em: 14 set 2015.

ZORZI, Andrea. La cultura della vendetta nel conflitto politico in età comunale. In: ZORZI, Andrea & DONNE, Roberto delle (orgs.). Le Storie e la memoria: in onore di Arnold Esch. Florença: Firenze University Press, 2002.

ZORZI, Andrea. “Fracta est civitas magna in tres partes”: Conflitto e costituzione nell’Italia comunale. Scienza & Politica. 39. 2008. Disponível em: <http://scienzaepolitica.unibo.it/article/viewFile/2749/2146>. Acesso em 14 sete 2015.

ZORZI, Andrea (org.). Conflitti, paci e vendette nell’Italia comunale. Florença: Firenze University Press, 2009. Disponível em: <http://www.fupress.com/archivio/pdf/4265.pdf>. Acesso em: 14 set

Downloads

Publicado

2016-12-31

Como Citar

Ribeiro, F. A. (2016). Liberdade e república na retórica do “pré-humanismo” italiano: um estudo sobre as obras do notário Albertano de Brescia (1195- 1251) e do dominicano Remígio dei Girolami (1247-1319). Revista Crítica Histórica, 7(14). https://doi.org/10.28998/rchvl7n14.2016.0007